Yıllardır üzerine konuşulan yeni Hal Yasası yapılan açıklamalara göre 2019 yılında meclis kapanmadan yürürlüğe girecek gibi görünüyor. Peki, yeni Hal Yasası neler içeriyor? Yeni yasayla birlikte hedeflendiği gibi fiyat makası kapanacak mı? Yoksa tam tersine bir etki mi olacak?
Tarladan çıkan ürünler tüketicinin sofrasına ulaşana kadar komisyoncu, tüccar, hal, pazar ve market olmak üzere çok sayıda durağa uğruyor. Üretici, pazar ve market fiyat makasının sorumlusu olarak da ilk başta bu çoklu mekanizma gösteriliyor. 11 Mart 2010’da yürürlüğe giren 5957 Sayılı - Sebze ve Meyveler ile Yeterli Arz ve Talep Derinliği Bulunan Diğer Malların Ticaretinin Düzenlenmesi Hakkında Kanun ile fiyat makası daralmadı. Hatta aradan geçen 9 yılda döviz kuru dalgalanmaları, gıda enflasyonunun yükselmesi, iklimsel olaylar nedeniyle arzın azalması gibi sebeplerle sebze-meyvelerin üretici fiyatları ile tüketiciye yansıyan fiyatlar arasındaki uçurum büyüdü.
Fiyat uçurumuna çözüm önerisi
tarlasera geçtiğimiz gün yayınladığı “Sebze-meyvenin uzun yolculuğu” başlıklı haberinde Antalya’dan çıkan sebze-meyvelerin İstanbul’a gelene kadarki serüvenini anlatmış ve ürün fiyatlarına etkisini nedenleriyle özetlemişti. Üretici ve tüketici fiyatları arasındaki bu uçurumu azaltmak için sunulan çözümlerden biri yeni Hal Yasası.
Hükümetin yaklaşık 3 senedir sözünü ettiği yeni Hal Yasası başta fiyat makası olmak üzere sorunları çözmeye odaklanıyor. Mevcut yasadaki yeni düzenlemeler hallerdeki yapının değişmesini, aracıların denetlenmesini, sebze-meyve ticaretinin kayıt altına alınmasını ve gıda güvenliği yönünden denetlenebilmesini öngörüyor. Düzenlemelerin odak noktasında sebze-meyve fiyatlarının takibi ve aracıların denetlenmesi konusu bulunuyor.
Yatırım maliyetleri fiyatlara yansıyabilir
İstanbul Ticaret Odası (İTO) Meclisi Şubat ayı olağan meclis toplantısına katılan TBMM Başkanı Binali Yıldırım 2019 yılında meclis kapanmadan yeni hal yasasının çıkacağını belirtti. Tek başına hal yasasının fiyatları düşürmeyeceği konusunda itirazlar bulunurken lojistikten soğuk hava deposuna, laboratuvardan paketlemeye kadar yeni yatırım maliyetleri yaş meyve ve sebze fiyatlarına ister istemez yansıyacak.
Tüm komisyoncular tüccara dönüşecek
Mevcut yasada komisyoncu, malların toptan satışı amacıyla kendi adına ve başkası hesabına komisyon esası üzerinden çalışan meslek mensuplarını; tüccar ise malların toptan satışı amacıyla kendi adına ve hesabına çalışan meslek mensuplarını ifade ediyor. Yeni Hal Yasası komisyoncuları ortadan kaldırmayı vaat etse de tüm komisyoncular tüccar olarak faaliyetlerine devam edebilecek.
Bu duruma en büyük eleştiri Türkiye Halciler Federasyonu’ndan geldi. Federasyon’a göre yeni Hal Yasası’nda komisyoncuların ortadan kaldırılıp tüccar olarak görev yapması işleyişte birtakım sorun yaratacak. Şu anki sistemde komisyoncular ürünlerin piyasaya hızlı girişini sağlarken tüccarlar malı satın alıp bekleterek istediği zaman satabiliyor. Federasyon komisyoncuların da tüccar olarak faaliyet göstermesinin piyasadaki fiyat dengesini bozma riski taşıdığını iddia ediyor.
Haller ürün toplama merkezlerine dönüşecek
Yeni yasaya göre, üretim bölgelerinde ihtiyaca uygun olarak ürün toplama merkezleri kurulacak. Kapanacak hallerin yaklaşık 100 tanesi toplama merkezine dönüşecek. Ürün fiyatını üreticiler ve üretici birlikleri belirleyecek. Amaç, sebze ve meyve dışında et ve süt ürünleri, kanatlı hayvan, süs bitkileri ve gerektiğinde diğer gıda ürünlerinin de yer alacağı bir sistem kurgulamak. Her iki tarafta da soğuk hava depoları, soğuk zincir, ambalaj standardı, laboratuvar gibi çalışmalar var.
Türkiye genelinde yaklaşık 175 hal bulunurken, yasayla birlikte hal sayısının 30’a düşürülmesi ve etkinliğinin artırılması hedefleniyor. Sebze ve meyve hallerinin kurulum, yönetim ve işletme izni artık belediyeler tarafından değil Ticaret Bakanlığınca verilecek. Bu durum Federasyon tarafından hallerin özelleştirilmesi olarak yorumlanıyor. Buna örnek olarak da büyük marketlerin hallerin çoğunluk hissesini ele geçirmesi durumunda piyasa hâkimiyeti kurabilecekleri söyleniyor.
Hale girmeyen sebze meyve satılamayacak
Bugün toplam yaş sebze ve meyvenin yaklaşık yüzde 35-40’ı hallerden geçiyor, 50-60 milyon ton meyve-sebze el değiştiriyor. Mevcut sistemde marketler sebze meyveyi direkt üreticiden alabiliyor. Yeni hal yasası ile bu yapı da ortadan kalkacak. Tüm ürünler üretici haline girerek takip sistemi ile takip edilecek, hale girmeyen mal piyasada satılamayacak. Yeni yasayla ürün tasnifi, standartlaşma ve bölgesel ürünlerin markalaşmasını sağlayacak altyapının kurulması hedefleniyor.
Yüzde 30’u üretici birliklerine ayrılacak
Kurgulanan sistemde sebze-meyve fiyatının hallerde yani hal borsasında kendiliğinden belirlenmesi hedefleniyor. Hallerin en az yüzde 30’u üretici birliklerine ayrılacak. Üreticinin aleyhine olması durumunda ise birlikler üreticinin hakkını savunacak. Satılmayan ürünü üretici birlikleri alacak.
İddia edildiği gibi yeni Hal Yasası’nın döviz kuru artışından ve hortum felaketinden sonra iyice açılan fiyat makasını daraltıp daraltmayacağı konusunda eleştiriler devam ediyor. Bunlardan ilki hal yönetimlerinin özelleştirilmesi ve bunun sonucunda kiralarda artış yaşanması olasılığı. Bir diğeri ise tüccarın depolarda saklayabileceği ürünleri istediği zaman yüksek fiyattan satabilme riski ve bununla beraber hedeflendiği gibi maliyetlerin düşmesi değil aksine ilk etapta lojistik, depolama gibi maliyetlerin satış fiyatlarına yansıması. Tüm bu eleştirilerle birlikte grupların itirazlarıyla zaman içinde daha da şekillenmesi beklenen yeni Hal Yasası’nın son hali merakla bekleniyor. Çünkü üretici de tüketici de sorunlarına bir çözüm bulmak istiyor.