Gıda endüstrisinin ayrılmaz parçası olan sanayi domatesinin dünya ve Türkiye’deki geçmişinde pek çok dönüm noktası bulunuyor.
Salatalık gibi kimi sebzeler sofralara hep çiğ haliyle konuk oluyor, patlıcan ya da patates gibileri ise tam tersi, dillere destan yemekleriyle. Bir de her iki ligde de top koşturanlar var, örneğin lahana, biber ya da havuç…
Sebzelerin dünyasında yalnızca salatalarda ya da yemeklerde değil, bin bir çeşit kılıkta kendini kabul ettiren ise belki de tek isim var: Domates! Salça, sos, püre, reçel, hatta kurutulmuş haliyle bile aranan bir ürün olması, onu dünyanın en popüler sebzesi yapıyor.
Domatesin bu özelliği ona, tarımdaki yüzlerce yıllık geçmişinde apayrı bir kulvar kazandırdı. Gıda sanayisinin en önemli kaynaklarından biri olan bu kulvarın adı sanayi domatesi. Peki, tarladan sofraya kadar kendine özgü bir süreci olan sanayi domatesi bugünlere nasıl geldi?
Dünyanın ilk domates konservesi
Sanayilik domatesin hikayesi, 1800’lü yılların ortalarına kadar uzanıyor. Bu hikaye de tıpkı ataları gibi Amerika kıtasında başlıyor. 1847 yılında ABD’nin Pensilvanya eyaletindeki Lafayette Koleji’nde bahçıvan olarak görev yapan Harrison Woodhull Crosby ve yardımcılarının dünyada bilinen ilk domates konservesini üretmesi, domatesin sanayileşme fitilini ateşleyen ilk kıvılcım oldu.
Dünya salça ile tanışıyor
1860’ta Ohio eyaletinde ilk domates konservesi fabrikasının kurulması, domates sanayisi için bir küresel yayılım çağının geldiğinin olacağının habercisi gibiydi. Domates suyundan salçaya, ketçaptan domates püresine farklı şekillerde değerlendirilmeye başlayan ürün, sonunda ABD sınırlarını aşıp dünyanın hemen hemen her ülkesine ulaşmayı başardı.
Makineli hasat büyümeyi getirdi
20. yüzyılın getirdiği yenilikler domates tarımına da yeni boyutlar katmaya başladı. Konserve yapımı için geliştirilen ekstraktör teknolojisi sayesinde ilk ticari domates suyu 1920 yılında üretildi. Yüzyılın ortalarına doğru makineli domates hasadına geçilmesiyle domates sanayisinde de ciddi bir büyüme sürecine girilmiş oldu.
Yıl 1955, yer Bursa
Sanayi domatesinin Türkiye’deki tarihi ise ilk domates salçası üretim tesisinin 1955 yılında Bursa’da kurulmasıyla başlıyor. Yerli üretim olan ilk ketçap ve domates suyunun 1958 yılında üretilmesiyle de birlikte hızlı bir fabrikalaşma sürecine giriliyor. 1963 yılında devlet yatırım ve teşvikleriyle birlikte domates ürünleri gıda endüstrisinin en önemli ayaklarından biri haline geliyor.
Türkiye en büyük üçüncü üretici oluyor
Türkiye’de 1970’li yıllarda salça üretim kapasitesi 100 bin tonun üzerine çıktı. Sanayi domatesi yetiştiriciliği ise artık tarımsal üretimin ayrılmaz bir parçası olmuştu bile… 1980’li yıllara gelindiğinde Türkiye salça ihracatında dünyanın 3. büyük ülkesi konumuna yükseldi. Doğranmış domates teknolojisi ise 1989’da geldiği Türkiye’de yüksek bir üretim hacmi yakaladı.
Sözleşmeli üretim milat oldu
Gelişen endüstriyel üretim ve yatırımlarla birlikte sanayi domatesine ihtiyaç da giderek arttı. Bu anlamda bir diğer dönüm noktasını ise sözleşmeli üretim modeli oluşturdu. Özellikle ihracata yönelik üretim yapan fabrikaların başlattığı bu uygulama sadece domates dikim alanlarını arttırmakla kalmadı, ihtiyaçlara uygun yeni domates çeşitlerinin geliştirilmesini de beraberinde getirdi.
Yeni çeşitler verimi arttırıyor
Güncel verilere göre bugün Türkiye genelinde yaklaşık 500-550 bin dekarlık bir alanda sanayilik domates yetiştiriliyor. Bu alandan hasat edilen domates miktarı ise 3 milyon 735 bin tonlarda seyrediyor. Son 10 yıllık dönemde dikim alanları ve üretim miktarında bariz dalgalanmalar yaşansa da, yeni çeşitlerle birlikte verimlilik sürekli yukarı doğru bir grafik izliyor.