|
Rambutan 200’ü aşkın kültür çeşidiyle nemli ve tropikal bir çok coğrafyada yetiştirilip tüketiliyor. Baskın tatlımsı, hafif ekşimsi hoş bir lezzete sahip olan meyveyi kuru ve yaş olarak da tüketmek mümkün.
Rambutan, Malayca-Endonezce dillerinde “saç” demek olan rambut sözcüğünden gelir ki meyve kabuğundaki ipliksi dikenlere işaret söz konusudur. Meyvenin Vietnam dilindeki adı da “düzensiz saçlar” demek olan Chom Chom’dur. Diğer adları, aynı familyadan geldikler liçi’ye (Litchi chinensis) benzerliğinden dolayı, saçlı liçi ya da tüylü liçidir.
Rambutan (Nephelium lappaceum L. = Eupharia nephelium DC. = Dimocarpus crinita Lour.), sapindaceae (sabunağacıgiller) familyasından, 9-20 metre boylarında, yapraklarını dökmeyen bir ağaçtır. 7-30 cm uzunluktaki almaşık dizilişli bileşik yaprakları; 5-20 cm uzunluk ve 2,5-11 cm genişlikte, eliptik ya da hafif yüreksi, gençken tüylü ve kırmızımsı omurgalı, sonra üst yüzü biraz donuk ve koyu yeşil alt yüzü sarımsı ya da mavimsi yeşil bir hal alan 3-11 yaprakçıktan oluşur. 10-15 cm’lik koçanlar halinde, küçük, 2,5-5 mm’lik, 4-6 çanakyapraklı, taçyapraksız, sarımsı, hoş kokulu, arıların sevdiği dişi ve erkek çiçekler açar. Dişi çiçekler erkek çiçeklerden 2-3 kat daha fazla nektar taşır.
Sarkık salkımlar halinde
Esnek, yumuşak, ipliksi, önceleri yeşil, sonra kırmızı (nadiren turuncu), etli dikenlerle kaplı, 3-6 (8) cm uzunluk ve 3-4 cm genişlikte yuvarlak-yumurtamsı, tek tohumlu meyveler, 10-20’si bir arada sarkık, gevşek salkımlar halindedir. Yarı saydam beyazımsı ya da açık pembe etli kısım, baskın olarak tatlı, hafif ekşimsi, üzüme benzer hoş bir lezzet taşır. Kabuğu elle kolayca soyularak ya da ortadan kesilip ayıklanarak taze olarak yenir. Kurutularak, reçel, jöle, komposto, konserve yapılarak, keke eklenerek de tüketilir. Et ve balık yemeklerinin yanında iyi bir garnitür olur. Sebze ve meyve salatalarına eklenir.
Olgun meyvelerin 1-1,3 cm’lik parlak kahverengi tohumu da meyveyle birlikte ya da ayrı, çiğ ve kavrularak yenir. Bunların zehirli olduğunu söyleyen folklorik araştırmacılar bulunsa da bu doğru değildir.
Kuru meyve Malezya’da ilaç
Meyvenin bileşiminde karbonhidratlar, sakaroz, A, B1, B2, B3, B6, B9, C vitaminleri, manganez, kalsiyum, potasyum, fosfor, sodyum, kalsiyum, magnezyum, demir, çinko mineral ve oligo elementleri bulunur. Bileşimindeki hatırı sayılır orandaki manganez dolayısıyla vücut gelişimine katkı sağlar, metabolizmayı canlandırır, antioksidan (serbest radikal süpürücü) özellikler gösterir.
Meyvenin etli kısmının dikkate değer bir polifenol içeriği yok; ancak kabuğu sirinjik, kumarik, gallik, kafeik ve ellajik asit gibi fenolik bileşikler taşır ve bunların antioksidan özelliği ‘in vitro’ deneylerde (test tüpü ya da kültür ortamında) gösterilmiştir.
Genel halk hekimliği uygulamalarında meyve büzücü, mideyi destekleyici, solucan düşürücü, ateş düşürücü; tohum hafif uyuşturucu özellikleriyle bilinir. İshale ve dizanteriye karşı kullanılır. Yapraklar baş ağrısı için lapa olarak uygulanır. Malezya’da kuru meyve kabuğu eczanelerde ilaç olarak satılır. Kaynatılarak pamukçuğa karşı kullanılır. Kök kaynatılarak ateş düşürücü olarak içilir. Tohumdan kakao yağına benzer, ısıtıldığında hoş kokulu sarı bir sıvı yağa dönüşen, katı beyaz bir yağ elde edilir. Bileşiminde oleik (yüzde 45,3), araşidik (yüzde 34,7), stearik (yüzde 13,8), erikosenoik (yüzde 4,2), palmitik (yüzde 2) asitler bulunan yağ, sanayide, sabun, mum yapımında ve mutfakta kullanılır. Meyve bazı diyetlerde de yer alır.
Rambutanın çeşitleri
Rambutanın gen merkezi Güneydoğu Asya; özelikle Malezya, Endonezya ülkeleri; ilaveten Güney Çin, Vietnam, Laos, Kamboçya, Tayland, Myanmar ve Sri Lanka’dır. Asya, Okyanusya, Afrika ve Amerika’nın tropikal, nemli topraklarında, Hindistan, Tayland, Filipinler, Sri Lanka, Yeni Gine, Avustralya, Ekvador, Meksika’da, Karayip Adaları’nda 200’ü aşkın kültür çeşidiyle 0-600 metrelerde yetiştirilir. Günümüzde pek çok kültür çeşidi geliştirilmiştir. Endonezya’daki çeşitler:
Lebakbooloo: 1,5 cm uzunlukta dikenleri olan koyu kırmızı meyvenin 0,5 cm kalınlıktaki grimsi beyaz, sert ve ekşi eti tohumdan zor ayrılır. Hindistan’da da yetiştirilir.
Seematjan: Ağacı açık taçlı uzun esnek dallı; meyvesi 2 cm uzunluktaki dikenleriyle koyu kırmızıdır. Cava adasında, Hindistan’da, Filipinler’de yetiştirilir. Biri (Seematjan Besar), ince kabuklu, seyrek dikenli, küçük, çok tatlı, sulu, çekirdeğe yapışık, biraz kaba etli; diğeri (Seematjan Ketjil ya da Koombang) daha az tatlı ve çekirdeğe yapışmayan iki formu vardır.
Seenjonja: Ağacı yavaş büyür, sarkık taçlıdır. 4 cm uzunluk 3 cm genişlikte, yarı yumurtamsı, 1 cm boyunda esnek dikenleriyle koyu şarap kırmızısı meyvesi vardır. Eti çekirdeğe yapışıktır. Filipinler’de 1 hektarlık alandan ortalama 41 kg meyve verir.
Sectangkooweh: Ağacı geniş taçlıdır. 5 cm uzunluk, 4 cm genişlikteki basık elipsoit meyvelerinin 1 cm boyunda ince dikenleri vardır. Meyve kabuğu ince, esnek ve güçlü; sarımsı beyaz eti tatlıdır. Uzak pazarlara göndermeye elverişlidir.
Seelengkeng: Ağacı yavaş büyür, sarkık taçlıdır. 3 cm uzunluk 2 cm genişlikteki yumurtamsı meyvelerinin çok ince yumuşak dikenleri vardır. Etli kısmı hafif parlak, sağlam, orta tatlıdır. Üretimi zor ve enderdir, bu sebeple piyasası pahalıdır. Liçiye benzerliğinden dolayı bu çeşidin büyük bölümünü Çinliler satın alır. Benzer şekilde Hindistan’da da yetiştirilir.
Seekonto: Ağacı hızlı büyür, geniş taçlıdır. Hafif basık, elipsoit meyve 5 cm uzunluk 4 cm genişliktedir. Dikenleri kalın ve kısadır. Etli kısmı donuk, grimsi-beyaz, biraz kaba ve kurudur; çekirdekten kolayca ayrılır.
Kaliforniya-San Pablo’da ve Tayland-Sura Thani’de rambutan festivalleri düzenleniyor. Günümüzde en çok rambutan Tayland’da üretilir, Güney Amerika'nın kuzeydoğu kıyısındaki Fransız Guyanası’nda da hatırı sayılır hasat elde edilir. Bazı yörelerde meyve hasadı yılda iki kez yapılır; Malezya’da ilk hasat temmuz ayında, ikincisi aralık ayındadır.
Türkiye'de de yetişiyor
Kosta Rika gibi bazı yerlerdeyse bir kez hasat yapılır, yağmur mevsiminin başlangıcında, nisanda çiçeklenme başlar, ağustos-eylülde meyve olgunlaşır. Meyveler salkımın sapından kesilerek topluca alınır.Üretimi aşılama, daldırma ve tohumla yapılır. Çimlenme 9-25 günde gerçekleşir. Derin, killi, tınlı ve organik madde bakımından zengin, kumlu, geçirgen toprakları sever.
Aşılamayla yetiştirilen fidanlar 2-3 yaşında meyve vermeye başlayıp 10-20 yaşlarında en üst verime ulaşır, yılda 200 kg meyve verebilir. Tohumdan yetişen bitkilerse ancak 5-10 yaşlarında meyve vermeye başlar ve bunların meyvesi diğerlerine göre biraz ekşidir. Meyve 90-120 günde olgunlaşır ve ağaç başına 0-200 kg ürün alınır. Tropikal bitki olarak sıcağa olduğu gibi neme de ihtiyaç duyar; donlu havaya dayanamadığı gibi kuraklığa da dayanamaz.
Bitki Türkiye’de Antalya ilçelerinden Alanya ve Gazipaşa’da az miktarda yetiştirilmekte; ithal meyveler de büyük marketlerimizde zaman zaman satışa sunulmaktadır.
|